dilimizi öğrenelim... 1

ZAZACA

Zazaca alfabede otuz bir harf mevcuttur.

Büyük harfler: A B C Ç D E Ê F G H I İ J K L M N O P Q R S Ş T U Ü V W X Y Z

Küçük harfler: a b c ç d e ê f g h ı i j k l m n o p q r s ş t u ü v w x y z

Sesli harfler: A E Ê I İ O U Ü

Ê Q W X harflerin okunuşu:

Ê: Bê—gel, Mê- gelme, nê—hayır, karêr—Kârer, nonê mı - benim ekmeğim,

dên—borc, torcên-balta, vêşaniye-aclık

Q: qemer— esmer, qelınd- (evliliklerde başlık parası) hediye, qaşo- sözde, güya, qey-neden, ne için,

qeder- kader

W: ware- yayla, wer- yiyecek, wele- toprak, wendene- okumak, wayir-sahip, şewe-gece,

kewra- kirve, hewn- uyku

X: xal-dayı, xelate- hediye, ödül, xurt- güçlü, xori- derin, xemılnayene- süslenmek, xezguni- Evlilik için

kız istemeye gitmek



Kişi Zamirleri:
Ez- ben
Tı- Sen
O- o (eril)
A-o (dişil)
Ma-Biz
Şıma-siz
İna-İnan- Onlar



ZAMANLAR
Gün zamanları Genel zamanlar:
Lêl- Şafak eveli alaca karanlık Ewro- Bu gün
Zerq- Güneş ışınlarının ilk yansıdıgı vakit Meste- yarın
Sodır- Sabah Buro- Öbürgün
Peroc- Öğle Bultero- Bir öbürki gün
Muxurbe- Akşam eveli vakit Vızêri- Dün
Şan- Akşam Perêy- Dünden evelki gün
Şewe- Gece Emşo- Bu akşam
Nêmê şewe- Gece yarısı Sere- Yıl
Emser- Bu yıl
Par- Geçen yıl
Pêrar- Daha evelki yıl



Günlük Selamlaşmalar
Mabe xêr Merhaba
Sodır be xêr iyi-hayırlı sabahlar
Sodırê to be xêr sana hayırlı sabahlar
Perocê to be xêr sana iyi, hayırlı öğleler
Demê to be xêr (içinde bulunduğun) anın, vaktin hayırlı olsun, merhaba
Muxurbê to be xêr (akşam evvelki vaktin) hayırlı olsun, merhaba
Şanê to be xêr iyi akşamlar
Şewa to be xêr iyi geceler

Uyarı : Bütün bu selamlaşmalarda, ‘siz, sizin' diye hitap edildiğinde ‘şıma' şeklinde ‘siz, size' ait olur. Sodırê şıma be xêr, şewa şıma be xêr, Demê şıma be xêr'gibi



ZAZACA'DA BAZI BAGLAÇLAR
EKE Eğer, şayet
KE a- şartlı durumları belirtir
b- aktif durumlarda yapan, eden halleri belirtir
ÇIKE Ne ki, çünkü
OXRO KE Meğerki (oysaki)
ÇI ESTO KE Ne var ki
COKA KE Ondandır ki, o nedenledir ki,
SEBA KE ...dığından, ...duğundan dolayı, o nedenle
ÇI HÊFO KE Ne yazık ki, maalesef
U ve
EBE İle





1- EKE ile ilgili örnekler:

a- EKE ez non bori, bena mırd: Eğer ekmek yersem, tok olurum

b- Ez bena mırd EKE ez non bori: Ben tok olurum, eğer ekmek yersem

c- EKE (ez) to reyna bıveni, zaf kêfweş bena: Seni bir daha görürsem eğer, çok neşeli olurum.

d- (ez) zaf kêfweş bena EKE to reyna bıveni: Çok neşeli olurum eğer seni bir daha görürsem

e- EKE (tı) wazena ma qesi bıkıme: Eğer(sen) istiyorsan biz konuşalım

f- (ma) qesi bıkıme EKE tı wazena: (Biz) konuşalım eğer sen istiyorsan.



2- KE bağlacı ile ilgili örnekler:

Cenika KE yêna: Gelen kadın

MerıkoKE yêno: Gelen adam

DewaKE asena: Görülen köy

DomanoKE berbeno: Aglayan çocuk

KesoKE huno: Gülen kişi

KênekaKE benuşt çuna: Sakız çiğneyen kız

NeweşoKE naleno: İnleyen hasta

CenikaKE yena, cirana mın a: Gelen kadın benim komşumdur.

MerıkoKE E sono braye mıno: Giden adam kardeşimdir.

DewaKE asena dewa mawa: Görülen köy bizim köyümüzdür.

DomanoKE berbeno neweso: Ağlayan çocuk hastadır.

KesoKE huno dewıjé mao: Gülen kişi bizim köylümüzdür.

KênekaKE benuşt cuna wastiya mına: Sakız çiğneyen kız benim sevgilimdir.

NewesoKE naleno apé mıno: İnleyen hasta benim amcamdır.



KE bağlacına bir başka fonksiyondan örnekler:

Tı KE yena, ez yena: Sen geliyorsan ben gelirim.

Tı KE vesana non bore: Açsan ekmek ye.

Zımıstan KE béro, ez sona xarpıt: Kış gelirse ben elazığa giderim.

Ez KE to vénena, zeré mın veşeno: Seni görürsem içim yanıyor.

Tı KE soré ez berbena: Sen gidersen ağlarım.

Tı KE newesa, mé: Sen hastaysan gelme.

Tı KE mı fam nêkena ez sebıkerine?: Sen beni anlamıyorsan ben ne yapayım?


3-ÇIKE ile ilgili örnekler:

Ez ebe to qesi nekena, ÇIKE tı newazena mın fam bıkerê: Ben senin ile konuşmuyorum çünkü sen beni anlamak istemiyorsun.

Ez beşe nekena na kemere berz bıkerine, ÇIKE zaf gırana: Ben bu taşı kaldıramıyorum, çünkü çok ağırdır.

Ez neşıkina muzırde ravéri, ÇIKE aj(z)me nezanena: Ben Munzur'dan geçemem, çünkü yüzme bilmiyorum.

Ez are nekena,ÇIKE ez mırda: Ben kahvaltı yapmıyorum, çünkü ben tokum.

A tersena, ÇIKE a tersonek a: O(Dişil) korkuyor, çünkü o korkaktır.

O terseno, ÇIKE o tersonek o: O(eril) korkuyor, çünkü o korkaktır.

Ma nıka sonime, ÇIKE dereng o: Biz şimdi gidiyoruz, çünkü geçtir.

4-OXRO KE ile ilgili örnekler:

Mın wast ez sori kê ciranê xo, OXRO KE ciranê mın kê de niyo: Komşumun evine gitmek istedim, oysaki komşum evde değil.

Lerzan ewro niyame kar, OXRO KE nêweşo: Lerzan bugün işe gelmedi, oysaki (meğerki) hastadır.

Trêne niyame, OXRO KE mın trêne remna: Tren gelmedi, oysa ki ben treni kaçırmışım.



5- ÇI ESTO KE ile ilgili örnekler:

Ez wazena tayêna vındine, ÇI ESTO KE waxtê mın çin o: Biraz daha kalmak istiyorum, ne var ki zamanım yok

No doman wazeno bıwano ÇI ESTO KE bê kes o: Bu çocuk okumak istiyor, ne var ki kimsesizdir.

No bostan zaf weş o, ÇI ESTO KE wayir merd: Bu bahçe çok hoştur, ne var ki sahibi öldü.


6- COKA KE ile ilgili örnekler:

Şıliye varena, COKA KE ez niyama: Yağıyor ondan dolayı gelmedim.

Waxtê mın çini bi, COKA KE mın to ra telefon nêkerd: Zamanım yoktu ondan dolayı sana telefon etmedim.

Raya mın duriya, COKA KE ez wazena nıka sorine: Yolum uzaktır, ondandır şimdi gitmek istiyorum.


7- SEBA KE ile ilgili örnekler:

Ez şona üniversita, SEBA KE wazena bıbi malım, wanena: Okuyup öğretmen olmak istediğim için üniversiteye gidiyorum.

SEBA KE meymanê mın ame, ez ewro kê de menda: Mısafirim geldiği için, bu gün evde kaldım.

Ez her amnan sona dewe, SEBA KE ez dewe hes kena: Her yaz köye gidiyorum, köyü sevdiğim için.

SEBA KE ez dewe hes kena, her amnan sona dewe: Köyü sevdiğim için, her yaz köye giderim.


8- ÇI HÊFO KE ile ilgili örnekler:

Mın wast şıma bıvêni, ÇI HÊFO KE şıma şi bi: Sizi görmek isterdim, maalesef (ne yazık ki) siz gitmiştiniz.

A roce wêyve çini bi, ÇI HÊFO KE hard lerca: O gün düğün yoktu, ne yazık ki (maalesef) deprem oldu.

Ciranê mın kar ca vırda, ÇI HÊFO KE nêweş o: Komşum işi bıraktı maalesef (ne yazık ki) hastadır.


9-U ile ilgili örnekler:

a- Çep U rast: Sol ve sağ.

b-Ez U to: Ben ve sen.

c-Cafer şi U ame: Cafer gitti ve geldi.

d- Dewa ma U dewa şıma: Bizim köy ve sizin köy

e-Cênike U kêneke piya şi: Kadın ve kız birlikte gittiler.



10-EBE ile ilgili örnekler:

Ez EBE zengel hard kınena: Ben kazma ile yer kazıyorum.

Hesen EBE trêne sono kar: Hasan tren ile işe gidiyor.

Hunermend EBE hunerê xo kıfş beno: Sanatçı sanatı ile belli olur.


Fiil Çekimlerinde Şimdiki Zaman İçin Bazı Örnekler

WERDENE-YEMEK
a-(olumlu hal) b- (olumsuz hal)
Ez wena-Ben yiyorum Ez NÊwena-Ben yemiyorum
Tı wena-Sen yiyorsun Tı NÊwena-Sen yemiyorsun
O weno-O yiyor(eril) O NÊwenao-O yemiyor(eril)
A wena-O yiyor(dişil) A NÊwena-O yemiyor(dişil)
Ma wenime-Biz yiyiyoruz
Şıma wenê-Siz yiyiyorsunuz
İ (inan)wenê-onlar yiyiyorlar



ŞIMITENE-İÇMEK
a-(olumlu hal) b- (olumsuz hal)
Ez şımena-Ben içiyorum Ez NÊşimena-Ben içmiyorum
Tı şımena-Sen içiyorsun Tı NÊiımena-Sen içmiyorsun
O şımeno-O içiyor(eril) O NÊşımeno-O içmiyor(eril)
A şımena-O içiyor (dişil) A NÊşımena-O içmiyor(dişil)
Ma şımenime-Biz içiyoruz
Şıma şımenê-Siz içiyorsunuz
İ(inan) iımenê-onlar içiyorlar



WENDENE-OKUMAK
a-(olumlu hal) b- (olumsuz hal)
Ez wanena-Ben okuyorum Ez NÊwanena-Ben okumuyorum
Tı wanena-Sen okuyorsun Tı NÊwanena-Sen okumuyorsun
O waneno-O okuyor(eril) O NÊwaneno-O okumuyor(eril)
A wanena-O okuyor(dişil) A NÊwanena-O okumuyor(dişil)
Ma wanenime-Biz okuyoruz Ma NÊwanenime-Biz okumuyoruz
Şıma wanenê-Siz okuyorsunuz Şıma NÊwanenê-siz okumuyorsunuz
İ (inan) wanenê-Onlar okuyorlar



ZAZACA'DA FİİL

Zazaca'da yapılarına göre üç kısım fiil vardır:

1-Basit fiiller
2-Türemiş filler
3-Bileşik fiiller



1-BASİT FİİLLER

Bunlar başka bir kelime yardımıyla türemeyen, tek kelimeyle olan fiillerdir. Bazı Örnekler :

BERDENE-götürmek, ARDENE-getirmek, WERDENE-Yemek

ŞIMITENE-içmek, WASTENE-istemek,ŞİYENE-gitmek BİYENE-olmak



2-TÜREMİŞ FİİLLER

Fiil önekinin, kimi fiillerin önüne gelmesiyle oluşur. Bazı Örnekler:

CA+KERDENE-CAKERDENE-yerleştirmek,

DE+VERDAYENE-DEVERDAYENE-dökmek

PÊ+GIROTENE-PÊGIROTENE-Tutmak, yakalamak

PA+ZELEQNAYENE-PAZELEQNAYENE-Bir şeyi başka bir şeye yapıştırmak



3- BİLEŞİK FİİLLER

İsim olan kelime mastarının önüne gelmekle yapılır.Yani isim yardımıyla yapılır (İsim+fiil). Bazı Örnekler:

PARS+KERDENE-PARSKERDENE-Dilenmek

PARE+KERDENE-PAREKERDENE-Paylaşmak PERS+KERDENE-PERSKERDENE-Sormak KAŞ+KERDENE-KAŞKERDENE-Çekmek

BAR+KERDENE-BARKERDENE-Yüklemek



ZAZACA'DA TAMLAMA

Zazaca' da tamlama, tamlananın sonuna gelen sonekler ile yapılır. Bu sonekler;

1-Tamlanan

Eril tekil kelimelerde: ‘ê'

Dişil tekil kelimelerde: 'a'

Çoğullarda yine: 'ê'



2- Tamlayan

Eril tekil kelimelerde: ‘i'

Dişil tekil kelimeler: ‘e'

Çoğul kelimeler: ‘an'



Bazı Örnekler:

1-Tamlanan

a-Eril tamlanan:

DestÊ laceki- oğlanın eli

PorÊ Cenike- kadının saçı

DerdÊ mordemi- adamın derdi

HêgayÊ xali- dayının tarlası

BenuştÊ dılşayi dılşa'nın sakızı



b- Dişil tekil tamlanan:

QelemA Lerzani- Lerzan'ın kalemi

KoçıkA Caferi Cafer'in kaşığı

MangA Zerife- Zerif'in ineği

BalişnA Heseni- Hasan'ın yastığı



c-Çoğul tamlanan:

MasuyÊ sosıne- Sosın'ın balıkları

BalişnÊ kêneke- Kızın yastıkları

KıtabÊ laceki Oğlanın kitapları


2- Tamlayan:

a- Eril tekil kelimeler:

Vaşê koyİ- Dağın otu

Astorê Xelilİ- Halilin atı

Bırê warİ- Yaylanın ormanı



b-Dişil tekil kelimeler

Mayina FatmayE- Fatma'nın atı

Baya GulE- Gülün kokusu

Derdê XeribiyE Gurbetin derdi



c-Çoğul Tamlayan:

Kayê DomanAN- Çocukların oyunu

Raya dewAN- Köylerin yolu

Adırê ŞuyanAN- Çobanların ateşi

4-OXRO KE ile ilgili örnekler:

Mın wast ez sori kê ciranê xo, OXRO KE ciranê mın kê de niyo: Komşumun evine gitmek istedim, oysaki komşum evde değil.

Lerzan ewro niyame kar, OXRO KE nêweşo: Lerzan bugün işe gelmedi, oysaki (meğerki) hastadır.

Trêne niyame, OXRO KE mın trêne remna: Tren gelmedi, oysa ki ben treni kaçırmışım.



5- ÇI ESTO KE ile ilgili örnekler:

Ez wazena tayêna vındine, ÇI ESTO KE waxtê mın çin o: Biraz daha kalmak istiyorum, ne var ki zamanım yok

No doman wazeno bıwano ÇI ESTO KE bê kes o: Bu çocuk okumak istiyor, ne var ki kimsesizdir.

No bostan zaf weş o, ÇI ESTO KE wayir merd: Bu bahçe çok hoştur, ne var ki sahibi öldü.


6- COKA KE ile ilgili örnekler:

Şıliye varena, COKA KE ez niyama: Yağıyor ondan dolayı gelmedim.

Waxtê mın çini bi, COKA KE mın to ra telefon nêkerd: Zamanım yoktu ondan dolayı sana telefon etmedim.

Raya mın duriya, COKA KE ez wazena nıka sorine: Yolum uzaktır, ondandır şimdi gitmek istiyorum.


7- SEBA KE ile ilgili örnekler:

Ez şona üniversita, SEBA KE wazena bıbi malım, wanena: Okuyup öğretmen olmak istediğim için üniversiteye gidiyorum.

SEBA KE meymanê mın ame, ez ewro kê de menda: Mısafirim geldiği için, bu gün evde kaldım.

Ez her amnan sona dewe, SEBA KE ez dewe hes kena: Her yaz köye gidiyorum, köyü sevdiğim için.

SEBA KE ez dewe hes kena, her amnan sona dewe: Köyü sevdiğim için, her yaz köye giderim.


8- ÇI HÊFO KE ile ilgili örnekler:

Mın wast şıma bıvêni, ÇI HÊFO KE şıma şi bi: Sizi görmek isterdim, maalesef (ne yazık ki) siz gitmiştiniz.

A roce wêyve çini bi, ÇI HÊFO KE hard lerca: O gün düğün yoktu, ne yazık ki (maalesef) deprem oldu.

Ciranê mın kar ca vırda, ÇI HÊFO KE nêweş o: Komşum işi bıraktı maalesef (ne yazık ki) hastadır.


9-U ile ilgili örnekler:

a- Çep U rast: Sol ve sağ.

b-Ez U to: Ben ve sen.

c-Cafer şi U ame: Cafer gitti ve geldi.

d- Dewa ma U dewa şıma: Bizim köy ve sizin köy

e-Cênike U kêneke piya şi: Kadın ve kız birlikte gittiler.



10-EBE ile ilgili örnekler:

Ez EBE zengel hard kınena: Ben kazma ile yer kazıyorum.

Hesen EBE trêne sono kar: Hasan tren ile işe gidiyor.

Hunermend EBE hunerê xo kıfş beno: Sanatçı sanatı ile belli olur.


Fiil Çekimlerinde Şimdiki Zaman İçin Bazı Örnekler

WERDENE-YEMEK
a-(olumlu hal) b- (olumsuz hal)
Ez wena-Ben yiyorum Ez NÊwena-Ben yemiyorum
Tı wena-Sen yiyorsun Tı NÊwena-Sen yemiyorsun
O weno-O yiyor(eril) O NÊwenao-O yemiyor(eril)
A wena-O yiyor(dişil) A NÊwena-O yemiyor(dişil)
Ma wenime-Biz yiyiyoruz
Şıma wenê-Siz yiyiyorsunuz
İ (inan)wenê-onlar yiyiyorlar



ŞIMITENE-İÇMEK
a-(olumlu hal) b- (olumsuz hal)
Ez şımena-Ben içiyorum Ez NÊşimena-Ben içmiyorum
Tı şımena-Sen içiyorsun Tı NÊiımena-Sen içmiyorsun
O şımeno-O içiyor(eril) O NÊşımeno-O içmiyor(eril)
A şımena-O içiyor (dişil) A NÊşımena-O içmiyor(dişil)
Ma şımenime-Biz içiyoruz
Şıma şımenê-Siz içiyorsunuz
İ(inan) iımenê-onlar içiyorlar



WENDENE-OKUMAK
a-(olumlu hal) b- (olumsuz hal)
Ez wanena-Ben okuyorum Ez NÊwanena-Ben okumuyorum
Tı wanena-Sen okuyorsun Tı NÊwanena-Sen okumuyorsun
O waneno-O okuyor(eril) O NÊwaneno-O okumuyor(eril)
A wanena-O okuyor(dişil) A NÊwanena-O okumuyor(dişil)
Ma wanenime-Biz okuyoruz Ma NÊwanenime-Biz okumuyoruz
Şıma wanenê-Siz okuyorsunuz Şıma NÊwanenê-siz okumuyorsunuz
İ (inan) wanenê-Onlar okuyorlar



ZAZACA'DA FİİL

Zazaca'da yapılarına göre üç kısım fiil vardır:

1-Basit fiiller
2-Türemiş filler
3-Bileşik fiiller



1-BASİT FİİLLER

Bunlar başka bir kelime yardımıyla türemeyen, tek kelimeyle olan fiillerdir. Bazı Örnekler :

BERDENE-götürmek, ARDENE-getirmek, WERDENE-Yemek

ŞIMITENE-içmek, WASTENE-istemek,ŞİYENE-gitmek BİYENE-olmak



2-TÜREMİŞ FİİLLER

Fiil önekinin, kimi fiillerin önüne gelmesiyle oluşur. Bazı Örnekler:

CA+KERDENE-CAKERDENE-yerleştirmek,

DE+VERDAYENE-DEVERDAYENE-dökmek

PÊ+GIROTENE-PÊGIROTENE-Tutmak, yakalamak

PA+ZELEQNAYENE-PAZELEQNAYENE-Bir şeyi başka bir şeye yapıştırmak



3- BİLEŞİK FİİLLER

İsim olan kelime mastarının önüne gelmekle yapılır.Yani isim yardımıyla yapılır (İsim+fiil). Bazı Örnekler:

PARS+KERDENE-PARSKERDENE-Dilenmek

PARE+KERDENE-PAREKERDENE-Paylaşmak PERS+KERDENE-PERSKERDENE-Sormak KAŞ+KERDENE-KAŞKERDENE-Çekmek

BAR+KERDENE-BARKERDENE-Yüklemek



ZAZACA'DA TAMLAMA

Zazaca' da tamlama, tamlananın sonuna gelen sonekler ile yapılır. Bu sonekler;

1-Tamlanan

Eril tekil kelimelerde: ‘ê'

Dişil tekil kelimelerde: 'a'

Çoğullarda yine: 'ê'



2- Tamlayan

Eril tekil kelimelerde: ‘i'

Dişil tekil kelimeler: ‘e'

Çoğul kelimeler: ‘an'



Bazı Örnekler:

1-Tamlanan

a-Eril tamlanan:

DestÊ laceki- oğlanın eli

PorÊ Cenike- kadının saçı

DerdÊ mordemi- adamın derdi

HêgayÊ xali- dayının tarlası

BenuştÊ dılşayi dılşa'nın sakızı



b- Dişil tekil tamlanan:

QelemA Lerzani- Lerzan'ın kalemi

KoçıkA Caferi Cafer'in kaşığı

MangA Zerife- Zerif'in ineği

BalişnA Heseni- Hasan'ın yastığı



c-Çoğul tamlanan:

MasuyÊ sosıne- Sosın'ın balıkları

BalişnÊ kêneke- Kızın yastıkları

KıtabÊ laceki Oğlanın kitapları


2- Tamlayan:

a- Eril tekil kelimeler:

Vaşê koyİ- Dağın otu

Astorê Xelilİ- Halilin atı

Bırê warİ- Yaylanın ormanı



b-Dişil tekil kelimeler

Mayina FatmayE- Fatma'nın atı

Baya GulE- Gülün kokusu

Derdê XeribiyE Gurbetin derdi



c-Çoğul Tamlayan:

Kayê DomanAN- Çocukların oyunu

Raya dewAN- Köylerin yolu

Adırê ŞuyanAN- Çobanların ateşi